Тил—ол кажы ла албатыныҥ тазыл-тамыры. Кандый ла эл-jон тӧрӧл тили jок болбос. Бистиҥ кару, энебистиҥ сӱдиле шиҥип калган тилис– ол алтай тил. Албатыда бойыныҥ тили jоголып jаткан, ол кунурап, «оорып» калган деген сурак турбас учурлу.
Jе нениҥ учун алтай тил керегинде ондый сурак туруп jат? Нениҥ учун кӧп алтай улус бойыныҥ тӧрӧл тилинеҥ уйалып, оныла куучындашпай, ӧскӧ тилле куучындажат? Ол ло jарлу спортчылар, ады jарлу биjечилер алтай албатыныҥ культуразын кӧргӱзип те турган болзо, алтай тилиле куучындашпай jат. Онызы сӱреен ачымчылу. Телекӧрӱлтеде кандый бир маргаанла бийик jедимдерге jеткен jииттердеҥ интервью алза, кӧп саба уулдар бойыныҥ алтай тилиле куучындашпай турган деп билдирет, олордыҥ тили ондый кажылгакту, угарга эби jок. Мен сананзам, алтай уулдарды тазыктырып турган тазыктыраачы да алтай тилге аjару эдер керек. Канча jылдыҥ туркунына алтай да школдордо «Алтайский язык для начинающих» деген предмет бары кайкамчылу. Бу ончо jедикпестер калыктыҥ бажында отурган jаандарыстаҥ камаанду.
Су-алтай тилдӱ jон jуртаган jуртта кандый-бир jуун, байрам, туштажу да болзо, алыш-колыш тилле ӧдӧт. Jаҥыс jерде отурган улустыҥ ортозында бир орус кижи, jӱс тоолу алтай улус отурза, бис албаданып, jастыра-мыстыра орустап айдарга ченежедис. Угарга да уйатту, тилис, бойыс учун ачымчылу. Бу бис кайткан улус, бажысты бийик бир де тудуп билбезис. Ол ло школдордо кандый бир керек-jаракта алтай балдар ла jаан улус болзо до, онызы орус тилле ӧткӱрилет. Эмди ол ӧткӱрилип jаткан байрамныҥ сценарийин беленинче ле «Интернеттеҥ» алып jадылар, айландыра алтай улус, балдар бар болгонына аjару да этпейдилер. Ол ло уткуул сӧстӧрди бала алтай тилиле бойыныҥ кӱӱнинеҥ айдып турган эмес, а беленинче орустап ӱредип салган сӧстӧрлӱ айдат.
Алдында ӧйдӧ алтай тил, литература деген предметтерле кыйалта jогынаҥ экзамен табыштырары болгон. Балдар тӱҥей ле тӧрӧл тилиле jилбиркеп, литературала кычырыштар да болгон. Алтай тилдиҥ ӱредӱчилери бойын бийик туткан. А эмди экзаменди талдап табыштырар дегенинеҥ бери ада-энелердеҥ болгой, ӧскӧ предметтердиҥ ӱредӱчилери, анчада ла математиканыҥ, физиканыҥ ӱредӱчилери, «алтай тилдиҥ предмеди не керектӱ, ого jаҥыс ла ӧй калас барат» деп айдыжадылар. Ол улуста ичкери кӧрӱм jок деп айдарым. Бала-барказы Алтайым деп сананбайдылар. Кезик школдордо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ предмеди факультатив болуп ла расписаниеде эҥ калганчы уроктор болуп ӧткӱрилет. Ол неге jараар неме. Оныҥ аайына кем чыгар?
Калганчы ӧйдӧ алтай тилдиҥ ӧзӱмине jаан аjару эдилип jат. Сӱрекей солун кӧп бичиктер кепке базылып чыккан, ӱредӱде jаҥыртулар да кийдирилген. Алтаистиканыҥ, алтай кафедраныҥ, РИПКРО-ныҥ билимчилери ол jанынаҥ jакшы иштеп jадылар. А бу ӧрӧги айдылганы ла бӱгӱнги кӱнниҥ айалгазы ол ӧзӱмге буудак болбос по? Бистиҥ, алтай тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ, аjару эткен сурагы—ол калада алтай школдордо алтай балдар бой-бойы ортодо орустап куучындажып турганы. Мынаҥ кӧргӧндӧ, калада jадып турган алтайлардыҥ jӱк ле бир канча ла ӱлӱзи алтайлап турган болор. Айдарда, алтай тилистиҥ келер айалгазы текши алтай калыкты санааркадар учурлу. Тилисти бис корулап, чеберлеп, ӧрӧ ӧскӱрип болорыс па? Онызы курч сурак болуп артат.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газетте алтай тилди ӱренерине jилбӱни тыҥыдар ла республикан парламенттиҥ алтай тил билер ишчилери тӧрӧл тилиле бичиирин канча кире jакшы билерин кӧрӧр деген амадула Эл Курултайдыҥ ишчилерине алтай тилле диктант бичидер деген jетирӱни jарадып кычырдым. Ондый ишти Алтай ичинде ончо организациялар ортодо элбеде ӧткӱрер керек деп бодойдым. «Мен алтай тилимди jакшы билерим бе, ол меге керектӱ бе?»—деген сурак кажы ла алтай кижини санандырар болор бо?
Калганчыда айдарга турганым, тӧрӧл тилистиҥ келер ӧйдӧ ӧзӱм алынары бойыстаҥ камаанду. Ол учун ончобыс каруулу. Алтай тилисти сӱӱп, оныла оморкоп, тооп jӱрели!
З. Боделукова, Шыргайты jурттаҥ
