Алтай албаты озогыдаҥ бери билезинде кӧп балдар азырап чыдадып jат. Канча ла кире кӧп балдар болзо, ол биле ырысту болгон. Jаан улус балдары ажыра албаты-jонныҥ ӱзӱлбезин, олордыҥ ӱйези оноҥ ары корболоп ӧзӧтӧнин кӧрӧтӧн. Балдар jаандарга келер jӱрӱмди керелеген. Чын ла, канча чак ӧткӧн, канча суу аккан, jе алтай албаты тирӱ, бала-баркалары jаандарыныҥ угы-jолын улалтып, jӱрӱмди ичкерледип ле jат. Оныҥ да учун алтай улус балдарын jаштаҥ ала сӱӱп, олорды чеберлеп, балала колбулу чӱм-jаҥдарды бӱдӱрип, бир де буспай тузаланган. Jаан ӱйениҥ jаҥдаган бу jаҥы ундылбай, бистиҥ де ӧйгӧ jетире jоголбой jедип келген. Эмдиги jиит билелер баланыҥ кининиҥ учурлузын оҥдоп, таштабай, чеберлеп jадылар. Онызы бисти сӱӱндирет. Бу jаҥныҥ jӱрӱмде кӧнӱ jол алынганы алтай улусты оморкодот. Алтай улус балазыныҥ кинин чеберлеп, кичееп jӱргенине ӧскӧ дӧ албатылар аjару эткендер.
Баланыҥ кини оныҥ сӱнезиле колбулу болуп турган деген шӱӱлтени jаҥыс ла алтайлар эмес, онойдо ок тувалар да, буряттар да айдыжат, ол керегинде кеп куучындар да бар. Баланыҥ кинин чачып ийзе, ол jӱрӱминде ырыс jок болор дежедилер. Кинди канча ла кире чебер алып jӱрзе, баланыҥ jӱрӱми ончо ло кире jакшы болор деп, jаан jаштулар айдыжат. «Кин баланыҥ тыныла, оныҥ ӧзӱмиле, jӱрӱминдеги jол-ырызыла колбулу. Кин тайкыларда, эрjине бӱткен»—деп, тегиндӱ айдылбаган.
Кин деген сӧс кӧп учурлу. Кажы ла кижиде оныҥ jӱрӱмиле колбулу кичӱ тӧрӧли бар. Алтай калыктыҥ jадып турган кеен-jараш ар-бӱткендӱ jерин Кин-Алтай деп тегиндӱ айтпаган. Ол мындагы jадып турган эл-jонго, чындап та, jаркынду, jайым jӱрӱм берет. Алтайыс, эне ле чилеп, балдарына jӱрӱм берет.
Кажы ла биледе бала чыкканы учурлу. Оныҥ кинин чебер кӧктӧӧриле коштой, ого ат адаары база учурлу ла каруулу. Балага атты учурлап адайдылар, нениҥ учун дезе адаган ады оныҥ бастыра jӱрӱм-салымыла тудуш болот. Ол ак-jарыкты кӧрӱп, адап салган атту болгон ӧйдӧҥ ала билезиндеги улусла теҥ тап-jаҥду болот. Jе бу ок ӧйдӧ бала оныла колбулу бир канча чӱм-jаҥдагы jарабасты (запрет) ӧтпӧгӧнчӧ, ӧмӧликтиҥ тоозына кирип болбос.
Ада-эне балазыныҥ чыккан баштапкы кӱнинеҥ ала оныла колбулу чӱм-jаҥдарды кыйалтазы jогынаҥ бӱдӱрер учурлу. Балага ат адаганыла колбулу чӱм-jаҥда калмык албатыда бир кезек аҥылузы бар. Баштап эне кижи айылына улус jууп, эт-кӧчӧ азып, боорсок быжырып, курсак-тамагынаҥ салып кӱндӱлейт. Уул бала болзо, таадазы, кыс бала болзо, jааназы арчынды кӱйдӱрип, оныла отты, баланы аластап, баланыҥ оҥ кулагына оныҥ адын айдат. Ол ӱч катап айдылат. Онызы бу айылда jаан улусты тоогоны дегени. Темдектезе, тува албатыда уткуул сӧс айдатан тоомjылу, аҥылу кижини кычыратан. Ол кижи jаҥы чыккан балага узак jаш jажазын, jакшы чыдазын деп кӱӱнзеп, мындый сӧстӧр айдат:
Узун jашту, сен ыраак, ырысту барарыҥ.
Сен ырысту jылда, jакшы кӱнде чыккаҥ.
Бийик тууда аҥдар ойногон чылап,
Сууда балыктар jайым jӱскен чилеп, сен ӧзӧриҥ.
Jер ӱстинде агаштыҥ бӱри jайылган чылап,
Jайылып ӧрӧ ӧзӧриҥ!
Бу тушта тӧрӧӧндӧри ат адаган балага сыйлар табыштырып jат. Уулга—камчы, бычак, мылтык, ок-таары, ат; кыска—сырга, jӱстӱк, топчы, jинjи, айак-казан, jыламаш. Кажы ла кижи сыйын берип, уткуул сӧзин айдат. Калбакты балага ондо jакшы ажаныш болзын, окты—ол чечен аҥчы болзын деп сыйлайдылар.
Jажы jетсе бойына
Торко мандык jаразын.
Тозуп аткан адына
Тоолок темир jаразын.
Айткан уткуулдар бала ырысту jӱрзин дегенин кӧргӱзет. Мында албатыныҥ канча чактарга улалып келген кӧрӱм-шӱӱлтези, баланы jаштаҥ ала таскатканы.
Албатылык медицинада jаҥы чыккан баланы тус ла сӱт кошкон jылу суула jунарыныҥ jӧп-сӱмези бар. Мынайып баланыҥ кини тӱрген jазылзын деп jунадылар. База бир тузалу шӱӱлте—ол баланыҥ кинине койдыҥ jуулу куйругын, ич jуузын, темир эмезе jес акча салганы. Кезикте энезиниҥ маҥдайындагы ла jиткезиндеги чачынаҥ кичинек чач кезип алала, оны кӱйдӱрип, кубалын кинге уймап jат. Кезик учуралда кин узак jазылбай турза, килиҥ бӧстиҥ ӧӧнин кӱйдӱрип, уйдыҥ ӧтӧгин эмезе кургак чай салат. Эне кижиниҥ тӱкӱрӱги де баланыҥ кини тӱжерине болужын jетирип турган деп, jаан улус айдыжатан.
Улус jаш баланыҥ тӱшкен кинин беениҥ эмезе уйдыҥ сӱдиле jунуп, арчынла аластап, торко бӧскӧ ороп, агаш кайырчактыҥ тӱбине салып койодылар. Байагы кинди кескен кайчыны арчынла база аластап, ару бӧслӧ оройло, кожо салып jат. Оныла кандый бир ӧскӧ немени кезерге, тузаланарга да jарабас деп, jаандарынаҥ укканы керегинде кӧбӧк сӧӧктӱ Борбуева Араjан ӧрӧкӧн айткан эди. Ол кижиниҥ база бир айтканыла, баланыҥ кини тӱшкенче, айылдаш ла туш улус jаш балалу болгон айылдаҥ нени де чыгарбас, онызы байлу болгон.
Байрыдагы кинниҥ учуры
Баланыҥ кинин чеберлеери—озодоҥ бери келген чӱм-jаҥ. Эне кижи кинди узак ӧйгӧ чеберлеп аларга кураганныҥ терезинеҥ, булгайры тередеҥ байры кӧктӧйт. Кызычактыҥ ла уулчактыҥ байрызы кӧктӧгӧн бӱдӱмиле бой-бойынаҥ аҥыланып jат. Кыстыйы—экче, уулчактыйы дезе—тал-орто ай эмезе ӱч толукту бӱдӱмдӱ болор. Кыстыҥ байрызына буудай, арчын, jинjи, топчы, учук, jыламаш салатан, а уулдыйына—ок-таары эмезе корголjын. Ол эдимдер ончозы учурлу болгон. Кинди кӧктӧгӧн байрыныҥ тыштын кӧрӱмjилӱ топчыларла, оогош jинjилерле кееркедип jат. Оны чӱмдеп, мынайда кӧктӧп турганы керегинде куучынды Шабалин аймакта Шыргайтыда jадып турган иркит сӧӧктӱ Таркрашева Нина Андреевна ла Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱде jадып турган Баданова Ася деп улус айткан. Ася эjебис эмди 65 jашту, энезиниҥ ого кӧктӧгӧн байрызы эмдиге ле бар. Ол оны чеберлеп jӱрет. Оныҥ айдыжыла, кижиниҥ кини бош jӱрбес учурлу, оны ак бӧскӧ ороп, jанына аш ла оноҥ до ӧскӧ неме салатан. Оныҥ байрызында киниле кожо кӧктӧгӧн аш эмдиге бар деп айдат. Эjебис Юра деп уулына булгайры тередеҥ ле уулыныҥ эҥ кичинек кызычагы Вассага торко бӧстӧҥ база мынайып ла байрызын кӧктӧп салтыр. Байлу байрыны балдарга ойноорго бербей, бийик jерге илип салар керек. Оны ол эмезе баланыҥ кабайына илип jадылар деп, эjебис айдат.
ӧйлӧ кожо 1970-1980 jылдарда албаты баланыҥ чӱм-jаҥдарына аjару этпеген. Jиит энелер бала чыгарар турада ла балазыныҥ кинин артызып койотондор. Байры кӧктӧӧр деген санаа да jок болгон. Jе ӧй солынып, эмдиги энелер балдарыныҥ кинин чачпай, байрыларга кӧктӧп jадылар.
Калганчы jылдарда алтай албатыныҥ кеп-кийими, тудунган-кабынган не-немелери сӱрекей чӱмдӱ, jараш, кееркемjилӱ болуп калган. Онойдо балдардыҥ кинин кӧктӧгӧн байрылар да керегинде айткадый. Энелер, jааналар байрыны, шаҥкыны, шалтракты акту бойлорыныҥ агару, ак кӱӱн-санаазыла кӧктӧп jадылар. Бу балала колбулу чӱм-jаҥ jоголбой, узак jылдарга улалып барарына иженедим ле ондый jаҥ барына оморкойдым.
Экче байрыныҥ ичинде
Баланыҥ кини салылган.
Ого ырыс, jакшы кӱӱн
Акту jӱректеҥ айдылган.
З. Боделукова.
