Албатыныҥ jаҥжыккан культуразыныҥ «Бис ончобыс—Россия» деп адалган Баштапкы текшироссиялык фестивали ле кол-санат устарыныҥ кӧрӱзи кӱчӱрген айдыҥ 2-4 кӱндеринде Сочиде Олимпий калада ӧткӧн. Алтай Республикадаҥ ондо кайчылар Вадим Деев, Тимур Кыдыков ло Айдар Унатов, албаты устары Айсула Такина, Аржан Кухаев ле Эркин Баинов турушкан. Бистиҥ тергеениҥ элчилерин бу jол-jорыкта АР-диҥ культура министриниҥ ордынчызы Наталья Саймина ла Албаты jайааныныҥ республикан тӧс jериниҥ директорыныҥ ордынчызы Светлана Тенгерекова баштап jӱрген.
«Бис ончобыс—Россия» деген фестиваль бистиҥ ороондо былтыр башталган. Ороондо jаткан эл калыктардыҥ jаҥжыккан культуразын корыыр ла ӧскӱрер, тергеелер ортодо наjылык колбуларды элбедер, албаты-jоныс эптӱ-jӧптӱ jадарын jӧмӧӧр элбек кемдӱ бу байрамды РФ-тиҥ культура министерствозы ла Албаты jайааныныҥ Россияда государстволык туразы тӧзӧп ӧткӱрген. Сочиде ӧткӧн турулта кӧрӱ-байрамда фестивальдыҥ 2013 jылда ӧткӧн баштапкы ӱйе-бӧлӱгиниҥ jеҥӱчилдери ле лауреаттары турушкан. Онойдо, Алтай Республиканыҥ устары Айсула Такина, Эркин Баинов ло Аржан Кухаев Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ 300-теҥ ажыра албаты устары турушкан Томск калада ӧткӧн кӧрӱниҥ jеҥӱчилдери болгон эди.
Албаты культуразыныҥ Текшироссиялык 1-кы фестивали ороонныҥ эҥ бийик окылу jаҥдары кеминде jӧмӧлтӧлӱ болгонын ла ол Калыктар бирлигиниҥ кӱнинде ӧткӧнин АР-диҥ культура министриниҥ ордынчызы Наталья Саймина темдектеген. Кажы ла культураныҥ тӧзӧгӧзинде албатыныҥ jаҥжыккан культуразы турганын, ол эмдиги ӧйдиҥ кеендик-санадыныҥ тазыл-тамыры болгонын РФ-тиҥ культуразыныҥ министри Владимир Мединский фестивальдыҥ ачылтазында темдектеген. Бистиҥ ороонныҥ культуразыныҥ аҥылузы неде дезе, ол кӧп калыктардыҥ культуразынаҥ турат ла «бис ончобыс—Россия болуп jадыс» деп, ол айткан.
Мыны ӧткӧн байрам jарт керелеген. Сочиде, Кышкы олимпий ойындар ӧткӧн jерде, «Айсберг» деген Тош ӧргӧӧдӧ ороонныҥ 70 кире элчилери тергеелериниҥ jаан мааныларын тудунып чыккан. Алтай Республика эҥ бажында, Адыгея Республиканыҥ кийнинде чыккан эмтир. Бистиҥ ак-чаҥкыр мааныбысты Айсула Такина ла Аржан Кухаев апарган. Бу байрамда турушкан ончо улус калыгыныҥ jаҥжыккан кеп-кийимин кийип jӱргени сӱрекей кӧрӱмjилӱ ле солун болгон эмтир.
Фестиваль республикалардыҥ, крайлардыҥ, областьтардыҥ jайаан ӧмӧликтериниҥ jаан ойын-концертиле ачылган. Алтайдыҥ кайчылары Вадим Деевтиҥ, Айдар Унатовтыҥ ла Тимур Кыдыковтыҥ «Айсбергте» кайлаганын кӧрӧӧчилер jылу уткыган, бистиҥ кайыс бу jайаанды кӧргӱскен ӧскӧ кайчылардаҥ аҥылу, башка болгонын Наталья Саймина куучындаган. Алтай кайчылар анайда ок Экспоцентрдиҥ ачылтазында, тышкары, кӧп улус jуулган ойында узыла кайкаткан.
«Бис ончобыс—Россия» деген фестивальдыҥ экинчи кӱнинде албаты устарыныҥ кӧрӱзи ачылган. Бӧстӧҥ, тӱктеҥ, агаштаҥ, темирдеҥ, той балкаштаҥ ла о. ӧ. эткен кийим-тудумды, айыл-jуртта тудунар-кабынар эдимдерди, ойынчыктарды, jарангыштарды ла кӧп ӧскӧзин де jаҥыс та кӧрӧр эмес, jе эдип ӱренерге ле садып аларга jараар болгон. Кӧп тергеелер калыгыныҥ озодо тудунган ла орныктырган эмезе эмдиге эдинген ле jаҥы ӧйгӧ келиштире кубултып jазаган эдимдерин экелген болзо (темдектезе, ноокыдаҥ тӱӱген арчуулдарды, тере ӧдӱктерди, мӧҥӱн jарангыштарды), Алтай Республиканыҥ устарыныҥ кӧрӱзи jебрен куулгазын jажыдыла jаан jилбӱде болгон. Эркин Баинов, Аржан Кухаев ле Айсула Такина Алтайдыҥ jебрен корумдарынаҥ чыккан табынтыларды орныктырып jазаган эдимдерин ле кеп-кийимди кӧрӱге чыгарган. Эки муҥ jыл мынаҥ кайра скиф калыктыҥ кайкамчылу кеендиги телекейдиҥ кайкалдарыныҥ бирӱзи болуп артканча. Бу jебрен албатыныҥ ук-тукумы деп аданарга мукангандар ас эмес. Байла, оныҥ да учун бистиҥ республиканыҥ кӧрӱзине келип, бу бистиҥ калыктыҥ кеендиги деп блаашкандар да болгон. Билимчилер бистиҥ устардыҥ эдимдеринде jурук-шалдарды буркан-буддизм телекейдиҥ шалдары да деп танып турган. Jе кӧрӱге чыгарганы—сананып тапканы эмес, Алтайдыҥ скиф корумдарынаҥ чыкканы деп jартаарга келишкен.
Jебрен кеендикти орныктырар ууламjыда Алтай Республиканыҥ албаты устарыныҥ ижин jол-jорыктыҥ турулталарыла ӧткӧн куучын-эрмекте АР-диҥ министриниҥ ордынчызы Наталья Саймина аҥылап темдектеп, оны jӧмӧӧри керектӱ болгонын айткан. Мында албаты устарыныҥ «Энчи» деген тӧс jериниҥ, оныҥ башкараачызы Тана Бабрашеваныҥ кичеемелдӱ ижин ол база темдектеген.
Аржанды ла Эркинди кӧрӱде анчада ла Кавказтыҥ калыктарыныҥ темирле узаныжы jилбиркеткен болзо, Айсула кӧрӱге чыгарган jебрен кийис кебистерди аjарулу шиҥдеген. Ондый кийистердиҥ бирӱзин чечендер музейинеҥ экелген эмтир ле, Айсулуныҥ айтканыла, эткен эбиле ол бистиҥ кийистерге тӱҥей.
Мындый кӧрӱлерде турушканы jаҥыс та кӧп устарла, олордыҥ ижиле таныжар, ӱренер арга берип турган эмес, кӧгӱс-кӱӱнди кӧдӱргенин, иштеерге jаҥы тыныш, jаҥы ийде бергенин устар куучындаган.
Фестиваль ӧйинде Россияныҥ калыктарыныҥ культуралык jӱзӱнин корыыр суракка учурлалган кӱрее-куучын ӧткӧн. Ондо РФ-тиҥ культура министерствозыныҥ ла культура департаментиниҥ, Албаты jайааныныҥ Россияда туразыныҥ чыгартулу улузы турушкан. «Бис ончобыс—Россия» деген фестивальды ла албаты устарыныҥ кӧрӱзин ӧткӱрерин jаҥжыктырары керегинде кӱрее-куучынныҥ ончо туружаачылары айткан. Ондо кажы ла тергее культурада jедимдерин кӧргӱзер аргалу болор ло турулта байрамга келерге амадаар эди. Сӧс келижерде, Сочиде ӧткӧн фестивальда кандый да кайралдар берилбеген, бу кӧрӱ-байрамныҥ баштапкы бӧлӱгинде jеҥӱлер Сочиге барар кайрал болгон.
Айла, тергеелердиҥ элчилерин Сочиде сӱреен jакшы уткыган, азыраган-кондырган эмтир. Олимпий кала тудумдарыныҥ кемиле кайкаткан: телекӧрӱлтедеҥ кӧргӧни бир, бойыныҥ кӧзиле кӧргӧни башка эмей. Россия сананган амадузына jедер чыннаҥ ийделӱ ороон болгонын олимпий ойындар ӧткӱрер jерди канайда тутканы керелейт деп, бистиҥ элчилер айткан.
Jол-jорыктыҥ туружаачылары Алтай Республиканыҥ Башкарузына ла культураныҥ министерствозына «Бис ончобыс—Россия» деген jаан кӧрӱ-байрамда туружар арга бергени учун jаан быйанын айткан. Эркин Баинов, Аржан Кухаев ле Айсула Такина аҥылу быйанын Кӱпчегендеги jурт jеезениҥ jааны Владимир Мандаевке ле Оҥдой аймактыҥ jааны Мирон Бабаевке jетирет. «Олордыҥ jӧмӧлтӧзиле бис Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ устарыныҥ Томскто ӧткӧн кӧрӱзинде турушканыс, ондо jеҥӱлӱ jерлер Сочиге барар jолды ачкан»—деп, устар куучындаган.
Светлана Кыдыева
