Кылду ойноткыларла ойноорыныҥ эл отоктор ортодо ӧткӧн тоомjылу кӧрӱзинде бистиҥ jерлежис Равиль Лиров «Очы-Бала» деген кай чӧрчӧклӧ туружып, Гран-при сый алган. Пазырыктыҥ корумынаҥ чыккан jебрен кӱӱлик ойноткыны орныктырар ченелтелер ӧдӧт. «Абайымныҥ кижи алганы» деген мюзикл 30 jылдыҥ бажында Алтай Республиканыҥ эл театрында катап кӧргӱзилерге jат. Бу ла оноҥ до ӧскӧ солундар керегинде Алтай Республиканыҥ Государстволык оркестриниҥ башкараачызы, РФ-тиҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Владимир Кончев Барнаулда ла Москвада калыктар ортодо ӧткӧн кӱӱлик кӧрӱлердеҥ jанып келеле куучындаган.
Ӱлӱрген айдыҥ 27-29 кӱндеринде Барнаулда «Мӧҥӱн кылдар» деп адалган кӱӱлик кӧрӱ ӧткӧн. Оныҥ тӧзӧӧчилери Россияныҥ культура министерствозы, Кӱӱниҥ Гнесиндердиҥ адыла адалган академиязы, Германияныҥ культуралык колбулар аайынча биригӱзи, Алтайский крайдыҥ культура башкартузы ла Алтай Республиканыҥ культура министерствозы болгон. Эл отоктор ортодо ӧткӧн бу кӧрӱде Россияныҥ башка-башка тергеелериниҥ ле Казахстанныҥ кӱӱчилери кылду ойноткыларла ойноорында маргышкан.
— Бу кӧрӱ албатыныҥ ойноткыларыныҥ ӧзӱмин jӧмӧӧр амадулу—деп, Владимир Кончев айдат. — Оныҥ жюризин Россияныҥ албаты артизи, ады jарлу музыкант Валерий Зажигин башкарганы, турчыларыныҥ тоозында ороондо ады jарлу кӱӱчилер ле артисттер Владимир Аверин, Екатерина Мочалова, Россияныҥ классика кӱӱни ойноорында эҥ артык гитаризи Равшан Мамедкулиев болгоны кӧрӱниҥ бийик кемин недеҥ де артык керелейт. Мен база бу кӧрӱниҥ жюризиниҥ турчызы болгом.
Маргаанда Россияныҥ ла Казахстанныҥ кӱӱлик бийик ле орто ӱредӱлӱ сургалдарыныҥ jииттери турушкан ла домбрала, балалайкала, гитарала, албатыныҥ ойноткыларла ойноорында узын кӧргӱскендер. Барнаулда Культураныҥ ла санаттыҥ академиязында ӱренген бистиҥ jерлежис Самыр Рыков бу кӧрӱде казах домбристтерле маргышкан эмтир. Ол алтай кӱӱни таркадырында jедимдери учун «Мӧҥӱн кылдар» деген кӧрӱниҥ аҥылу сыйыла кайралдаткан.
— Алтай ойноткылардыҥ ойноор аргаларын jарандырары керектӱ болгонын мен бу кӧрӱде катап ла кӧрдим—деп, Владимир Егорович айдат.—Алябьевтиҥ «Тоорчык» деген чӱмдемелин, ӧскӧзин де казах домбрала сӱреен бийик кеминде ойногонына канай кайкабазыҥ. Бистиҥ топшуурла мынайда ойноор арга бар ба деп санангам. Jок эмей, топшуурдыҥ эмдиги аргаларыла ойынныҥ мындый чыҥдыйына ла кемине jедер арга jок. Самыр Рыков топшуурла ойноорын бийик кемине кӧдӱрген. Jе ойноткыныҥ бойыныҥ техникалык аргаларын jарандырар керек. Кӧрӱниҥ jаргычылары алтай ойноткылардыҥ ойыны кӧптӧй угулар кӱӱнземелин айткан. «Мӧҥӱн кылдар» деген кӧрӱни ӧткӱрери jаҥжыгып барар ла бистиҥ республиканыҥ улузыныҥ ондо туружары эрчимделер деп иженедис.
АЛТАЙ Республиканыҥ улузы турушкан экинчи jаан кӧрӱ кӱчӱрген айдыҥ 4-8 кӱндеринде Москвада Кӱӱниҥ Гнесиндердиҥ адыла адалган академиязында ӧткӧн. Кӧп кылдарлу ойноткыларла ойноорыныҥ калыктар ортодо ӧткӱрген Вера Городовскаяныҥ адыла адалган кӧрӱ—профессионал кӱӱчилердиҥ кӧрӱзи, ол быjыл 5-чи катап ӧткӧн лӧ ондо Россияныҥ тергеелеринеҥ ле одоштой jаткан ороондордоҥ jӱстеҥ ажыра туружаачылар болгон.
Бу кӧрӱниҥ жюризи 16 кижидеҥ турган, ол тоодо ады jарлу композиторлор, солисттер, бийик ӱредӱлӱ заведениелердиҥ профессорлоры. Владимир Кончев база жюриниҥ турчызы болгон. Москваныҥ, Питердиҥ, Россияныҥ ӧскӧ дӧ тергеелериниҥ улузыла коштой Украинадаҥ ла Белоруссиядаҥ келген кӧп улус, СНГ-ныҥ ороондорынаҥ, Китайдаҥ ла о. ӧ. ороондордоҥ келген туружаачылар кӧрӱ-маргаандарда турушкан.
Владимир Кончевтиҥ айтканыла, Кӱӱниҥ Гнесиндердиҥ адыла адалган академиязы бӱгӱн ороонныҥ ады jарлу ла jаан тоомjылу сургалы болуп jат. Россияда ла телекейде атту-чуулу композиторлор, дирижерлор ло артисттер оны ӱренип божоткон. Академия кӱӱ бӧлӱкте иштеер улусты белетеген ижиле jарлу, ол кӱӱлик баштамы (школ), орто (колледж) ло бийик (академия) ӱредӱ берерин бириктире апарат. Мында албатыныҥ ойноткыларыла ойноор улусты белетегенин темдектеер керек. Москваныҥ консерваториязында мындый бӧлӱк jок.
Ӧткӧн кӧрӱ керегинде айдар болзо, оныҥ туружаачылары тӧрт jаан бӱдӱмде маргышкан: инструментальный кӱӱ, инструментальный ансамбльдар, кожоҥдогон инструментальный ӧмӧликтер ле кожоҥчы-декламаторлор.
— Кӧрӱниҥ ӱч эҥ jаан Гран-при сыйларыныҥ бирӱзин бистиҥ jерлежис, Гнесиндердиҥ адыла адалган академияныҥ студенти Равиль Лиров алган—деп, Владимир Егорович куучындаган. — Ол калыгыныҥ эпос чӱмдемелин эл ойноткылу кожоҥдоп эмезе куучындап айткан маргаанда туружып, «Очы-Бала» деген кай чӧрчӧктиҥ ӱзӱктерин топшуурдыҥ, кайдыҥ башка-башка бӱдӱмдериниҥ jӧмӧлтӧзиле jетирген. Жюриниҥ башкараачызы, Россияныҥ нерелӱ артизи, Гнесиндердиҥ академиязыныҥ профессоры Вера Медведева Равиль кӧрӱниҥ бу бӱдӱминде турушкандарды чик jок акалап чыкканын темдектеген. Тургуза ӧйдӧ Равиль Лиров албатыныҥ ойноткыларыла ойноор кӧп тоолу ӧскӧ дӧ кӧрӱлердиҥ jеҥӱчили болгонын айдар керек.
БУ КӦРӰНИҤ кийнинде ӧткӧн кӱрее- куучында албатыныҥ ойноткыларыныҥ ӧзӱми керегинде куучын база ӧткӧн эмтир. Алтай калыктыҥ кӱӱлик ойноткылары, Уулчактардыҥ алтай студиязында ӱредӱниҥ ченемели куучынныҥ туружаачыларын сӱреен jилбиркеткен. Пазырыктыҥ корумынаҥ чыккан jебрен арфаны орныктырып jазаар сурак база шӱӱжилген. Владимир Егоровичтиҥ айтканыла, скифтердиҥ jебрен кӱӱлик ойноткызын эдер ченелтелер ас эмес. Александр Гнездилов деген ус оны келиштире орныктырып, Телекейдиҥ калыктарыныҥ кӱӱлик ойноткыларыныҥ Глинканыҥ адыла адалган Москвадагы музейине табыштырган. Гнесинканыҥ кӱӱчилери оныла ойноорго ченешкен эмтир, jе алтайлар jогынаҥ бу ишти бис кӧдӱрип болбос ошкожыс деп, Академияныҥ ӱредӱчизи Любовь Жук айткан.
—Гнесиндердиҥ адыла адалган академияда кӱӱлик ойноткыларды эдер ле jаҥырта jазаар jакшынак мастерской бар. Ондо алтай ойноткыларды: jадаганды, икилини, шоорды, комусты ойноор аргаларын бийиктедип, jаҥырта jазаары керегинде куучын ӧткӧн. Бистиҥ республиканыҥ jииттерин Гнесинкага кирерин кӧптӧдӧр керек ле олор бу иште база туружар аргалу—деп, Владимир Кончев куучындаган.
Алтай кӱӱлик ойноткыларды jаҥырта jазаары, ойноор аргаларын бийиктедери Владимир Кончевтиҥ ӧзӧгин азыйдаҥ бери оорыткан сурак. Оныҥ баштаҥкайыла 1984 jылда эҥ артык алтай кӱӱлик ойноткыларды бедиреп табары jанынаҥ кӧрӱ ӧткӱрилген. Бӱткӱл областьтаҥ ондо 20 ле кижи турушкан ла кӧрӱге бойы эткен эки комус, топшуурлар ла комургайдаҥ кескен комус чыгарылган. Ол ӧйлӧргӧ кӧрӧ, ӧзӱмис иле.
Эмдиги ойногон ойноткыларды оноҥ ары jазаары, jаҥызын табып, тузаланары, алтай кӱӱни jаан кӧрӱлерге чыгарары Владимир Егоровичтиҥ ӱзӱлбес-тӱгенбес ижи болгодый.
Jуук ӧйлӧрдӧ эдерге темдектеп алган иштердиҥ тоозында туй ла 30 jыл мынаҥ кайра Эл театрдыҥ сценазында ойнолгон «Абайымныҥ кижи алганы» деген мюзиклды орныктырарын ол база айткан. Оны jаҥыдаҥ тургузарында республикан театрдыҥ, филармонияныҥ, государстволык оркестрдиҥ, культураныҥ колледжиниҥ, бистиҥ кожоҥчылардыҥ аргаларын бириктире тузаланары темдектелет. Бу ойынды кӧрӧӧчилерге келер 2015 jылдыҥ тулаан айында кӧргӱзерге турган эмтир. Анайда ок Ада-Тӧрӧл учун Улу jуу ӧйиниҥ самараларына тӧзӧлгӧлӧнип, jаҥы ойын белетелери керегинде Владимир Кончев куучындаган. Улу Jеҥӱниҥ 70 jылдыгына учурлалган бу ойында jаҥыс та Алтай Республиканыҥ композиторлоры эмес, jе Кӱӱниҥ Гнесиндердиҥ адыла адалган академиязыныҥ кӱӱчилери ле студенттери туружары керегинде озолодо куучындар ӧткӧн. Алтай Республиканыҥ государстволык оркестриле кожо бирлик ӱлекер-иш эдерге Томск кычырган…
«Бу кыска ӧйгӧ мен профессионал кӱӱниҥ коолына катап кирдим ле, сананзам, jаҥы ийде-кӱч кожулгандый. Эдерге темдектеп алган иштер, jаҥы амаду-санаалар кӧп. Jаҥы кӱӱлер чӱмдеер, иштеер керек…»—деп, Владимир Кончев айткан.
Светлана Кыдыева
